Aanleiding
Naar aanleiding van de Black Lives Matter-demonstraties en de huidige dialoog rondom de impact van kolonialisme is het standbeeld van president Steyn in Deventer opnieuw in opspraak geraakt. Er zijn verschillende manieren om om te gaan met omstreden standbeelden: je zou ervoor kunnen kiezen om het standbeeld geheel te verwijderen of extra context toe te voegen door middel van een tekstbordje. Maar Kunstenlab zag nog een derde optie: plaats in de nabijheid van het standbeeld een nieuw beeld, een ‘tegenbeeld’, waarmee het omstreden werk in een ander perspectief wordt geplaatst.
Met dat idee werd een Open Call uitgezet waarmee kunstenaars werden opgeroepen schets-ideeën in te sturen. Uiteindelijk ontving Kunstenlab zestig inzendingen van ‘tegenbeelden’. Om een inkijkje te geven in de ideeën waar kunstenaars mee kwamen, werden de ideeën tijdelijk geëxposeerd op spandoeken bij het standbeeld. Daarnaast waren er overal in de stad ook posters te vinden met citaten uit de ingezonden schets-ideeën, ontworpen door Harco Rutgers.
Banners met de verschillende projectvoorstellen uit de Open Call van Tegenbeeld bij het standbeeld van President Steyn
Een van de posters met citaten uit de ingezonden schets-ideeën voor Tegenbeeld, ontworpen door Harco Rutgers.
Een selectiecommissie heeft uit de inzendingen voor de open call drie kunstenaars – Edwin Stolk, Lawil Karama en Jeroen Diepenmaat – uitgenodigd hun idee-schets verder uit te werken. Deze kunstenaars hebben hiervoor uitgebreid research gedaan.
Edwin Stolk – The Wardship of Others
In 2020 werd het onveranderlijke standbeeld van president Steyn voor even veranderd met de in rood geschreven tekst ‘vind de racist in jezelf X’. Hiermee werd volgens kunstenaar Edwin Stolk het belang van dit onveranderlijke beeld bevestigd. Het beeld vormt door deze waardevolle clash tussen historische contexten juist de aanleiding voor een betekenisvol gesprek.
De kunstenaar stelde in zijn voorstel voor Tegenbeeld dat vandaag niemand voor welke vorm van uitsluiting en racisme kan zijn – zoals ‘gewoon’ was in de tijd van President Steyn. Onze tijd vraagt, nee schreeuwt om nieuwe inspirerende voorbeelden. Edwin Stolk stelt voor tegenover het standbeeld van president Steyn nieuwe veranderlijke beelden uit natte klei te plaatsen waarmee verschillende mensen worden geëerd. Te beginnen met een bruggenbouwer: Krotoa. Deze vrouw bemiddelde in de 17e eeuw tussen de overheersende Nederlanders in Zuid Afrika, die ongevraagd voet zetten op het land van het Khoikhoi-volk waartoe zij behoorde.
Het plan voorziet in een jaarlijkse voordracht door de inwoners van Deventer, zodat steeds opnieuw een onzichtbaar voorbeeld geëerd kan worden. In tegenstelling tot het monument van President Steyn kan dit beeld wel veranderen.
Lawil Karama – What is the right way forward?
De met rood geschreven tekst (‘vind de racist in jezelf X’) die in 2020 op het omstreden standbeeld van president Steyn werd geklad, raakt kunstenaar Lawil Karama persoonlijk. “De graffiti is de emotionele herinnering van bevolkingen die onderhevig waren (sommige nog steeds zijn) aan een dominante cultuur.” Toch is het niet alleen een confronterende tekst die woede en verdriet oproept. Het is volgens Karama vooral ook een oproep tot reflectie: ‘Welk deel van jou is bevooroordeeld? Welk deel van jou is de racist’?
In haar voorstel omschrijft ze de sculptuur van President Steyn als een blijvende confrontatie met het donkere verleden van de Nederlandse staat. In haar idee-schets omarmt Karama de in 2020 aangebrachte graffiti door deze verder door te voeren in een tijdelijke lichtprojectie van verschillende citaten en stellingen. Lawil Karama: ‘In de avond en de nacht wanneer het tevoorschijn komt dan staat het symbool voor de donkere periode van apartheid. De projectie brengt met woorden de daden aan het licht en het eert de mensen die in opstand durfden te komen tegen onderdrukking.” De kunstenaar maakt bewust gebruik van het bestaande beeld en kiest niet voor een nieuw, hiervan losstaand beeld omdat een tegenbeeld van deze aard “de autoritaire uitstraling van het standbeeld niet ontneemt.”
Jeroen Diepenmaat – Take a Look at yourself
Kunstenaar Jeroen Diepenmaat wil met zijn voorstel voor een tegenbeeld, Steyn alsnog confronteren met zichzelf, met zijn eigen ideeën en daden.
In het hedendaagse Bloemfontein in Zuid-Afrika is zeer recent nog het enige andere standbeeld ter wereld van President Steyn, verwijderd van het universiteitsterrein. Vanzelfsprekend lagen aan dit besluit dezelfde beweegredenen ten grondslag als waarom ook hier het beeld omstreden is. Diepenmaat oppert in zijn voorstel om het Zuid-Afrikaanse standbeeld naar Deventer te halen en tegenover het beeld in Deventer te plaatsen. Hiermee laat hij Steyn zichzelf in de ogen kijken om te oordelen over wat hij heeft gedaan. Het spanningsveld dat hiermee visueel wordt, zal de toeschouwer niet alleen uitdagen na te denken over wat Steyn van zichzelf vond, maar juist ook zichzelf bevragen. Hoe verhouden wij ons tot deze geschiedenis. Kortom, een radicaal en compromisloos artistiek concept dat opvalt door eenvoud en het ontbreken van ruis.
Kunstenaarsgesprek
Op 11 maart gingen de kunstenaars, onder leiding van directeur van Kunstenlab Mieke Conijn, met elkaar in gesprek. Het gesprek geeft een mooi inkijkje in de benaderingen van de kunstenaars en de bredere problematiek rondom omstreden standbeelden. Nieuwsgierig? Het hele gesprek is hieronder terug te kijken.
En nu?
In de opzet van het project Tegenbeeld was voorzien in de realisatie van 1 tijdelijk kunstwerk. Gaandeweg groeide het inzicht dat de uitvoering van 1 plan niet de rijkdom aan alternatieven weergeeft die uit het project naar voren kwam. Juist de diversiteit van voorstellen en de vragen die zijn gesteld doen recht aan de discussie die over dit beeld wordt gevoerd. Er wordt nu gekeken naar een mogelijk vervolgproject.